شقاق مقعدی چیست | انواع، علتها و علائم فیشر مقعدی

بیماری‌های ناحیه نشیمنگاهی، مانند بیماری شقاق، می‌توانند به شدت آزاردهنده باشند و کیفیت زندگی روزمره را مختل کنند. بسیاری از افراد با این پرسش مواجه هستند که شقاق چیست و چرا اینقدر دردناک است؟ این وضعیت، که به عنوان فیشر مقعدی نیز شناخته می‌شود، با درد شدید و گاهی خونریزی همراه است و درک ماهیت آن اولین قدم برای درمان موثر و رهایی از این درد پنهان اما ناتوان‌کننده است.

نادیده گرفتن علائم یا درمان‌های خانگی اشتباه می‌تواند منجر به مزمن شدن این عارضه شود. خوشبختانه، راهکارهای درمانی موثری وجود دارد. کلینیک پارادایس به عنوان مرکز تخصصی درمان بیماری‌های نشیمنگاهی، با بهره‌گیری از دانش روز و تجهیزات مدرن، خدمات جامعی را برای ارزیابی دقیق و درمان بیماری شقاق مقعدی ارائه می‌دهد تا بیماران بتوانند در کوتاه‌ترین زمان به آرامش بازگردند.

شقاق مقعدی چیست

برای درک دقیق اینکه شقاق مقعدی چیست، باید آن را به عنوان یک پارگی یا شکاف کوچک اما عمیق در پوست حساس کانال مقعد (آنودرم) تعریف کنیم. این زخم معمولا در خط میانی پشتی (ساعت ۶) ایجاد می‌شود، جایی که خون‌رسانی ضعیف‌تری دارد. بیماری فیشر به دلیل وجود اعصاب فراوان در این ناحیه، با درد بسیار شدید، به‌خصوص هنگام اجابت مزاج، شناخته می‌شود.

مشکل اصلی در بیماری شقاق، ایجاد یک چرخه معیوب است. درد ناشی از زخم منجر به اسپاسم (انقباض غیرارادی) شدید در عضله اسفنکتر داخلی مقعد می‌شود. این اسپاسم نه تنها درد را تشدید می‌کند، بلکه با کاهش جریان خون به محل زخم، مانع اصلی بهبودی آن است. درک این مکانیسم توضیح می‌دهد که چرا این بیماری ساده به نظر می‌رسد اما درمان آن نیازمند شکستن این چرخه دردناک است.

انواع شقاق مقعدی

بیماری شقاق بر اساس مدت زمان و ظاهر زخم به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود. نوع اول، شقاق حاد (Acute Fissure) است که به پارگی‌های تازه (کمتر از ۶ تا ۸ هفته) اطلاق می‌شود. این نوع شقاق ظاهری شبیه به یک برش سطحی و تازه دارد و معمولا با درمان‌های خانگی و اصلاح رژیم غذایی (مانند مصرف فیبر و مایعات) بهبود می‌یابد.

در مقابل، شقاق مزمن (Chronic Fissure) قرار دارد. اگر زخم بیش از ۸ هفته بهبود نیابد، مزمن تلقی می‌شود. درک انواع شقاق مزمن مهم است؛ زیرا این زخم‌ها عمیق‌تر هستند، لبه‌های سفت و برجسته‌ای دارند و ممکن است فیبرهای عضله اسفنکتر در کف آن‌ها دیده شود. شقاق مزمن اغلب به درمان‌های محافظه‌کارانه پاسخ نمی‌دهد و نیازمند مداخلات پزشکی جدی‌تر است.

1. شقاق حاد (Acute Anal Fissure):
   • این نوع شقاق به تازگی (معمولا کمتر از 8 هفته) ایجاد شده است.
   • ظاهری شبیه به یک برش یا پارگی تازه و سطحی دارد.
   • لبه‌های آن معمولا صاف و نرم هستند.
   • اغلب در اثر یک حادثه حاد مانند عبور مدفوع بسیار سفت ایجاد می‌شود.
   • شانس بالایی برای بهبود خود به خودی یا با درمان‌های غیرجراحی ساده در عرض چند هفته دارد.
2. شقاق مزمن (Chronic Anal Fissure):
   • اگر بیماری شقاق بیش از 8 هفته باقی بماند و بهبود نیابد، مزمن محسوب می‌شود.
   • ظاهر متفاوتی دارد؛ لبه‌های آن ممکن است برجسته، سفت (فیبروتیک) یا دارای زخم عمیق باشند.
   • اغلب با دو زائده پوستی همراه است: یک زائده پوستی در لبه بیرونی فیشر به نام “پوست نماینده” (Sentinel Pile) که شبیه به علائم هموروئید خارجی کوچک است، و یک پاپیلای مقعدی بزرگ شده در لبه داخلی (درون کانال مقعد).
   • به دلیل اسپاسم شدیدتر اسفنکتر و کاهش خونرسانی، فیشر مزمن کمتر احتمال دارد با درمان‌های غیرجراحی بهبود یابد و اغلب نیاز به مداخلات پیشرفته‌تر یا جراحی دارد.

علت شقاق مقعدی 

شایع‌ترین علت شقاق مقعدی، تروما یا آسیب فیزیکی به کانال مقعد است. این آسیب معمولا در اثر عبور مدفوع سفت، خشک و حجیم (یبوست مزمن) رخ می‌دهد. فشار ناشی از مدفوع سخت باعث کشیدگی بیش از حد پوست حساس این ناحیه (آنودرم) و پارگی آن می‌شود. زور زدن بیش از حد هنگام اجابت مزاج نیز می‌تواند فشار داخل کانال مقعد را به شدت افزایش داده و منجر به آسیب شود.

اگرچه یبوست عامل اصلی است، اما دلایل دیگری نیز در پاسخ به سوال «علت شقاق مقعدی چیست» نقش دارند. اسهال مزمن و مکرر نیز می‌تواند به دلیل تحریک شیمیایی و پاک کردن مداوم، باعث التهاب و آسیب‌پذیری پوست شود. زایمان طبیعی، رابطه جنسی مقعدی، و در موارد نادر، بیماری‌های زمینه‌ای مانند بیماری کرون (که می‌تواند باعث ایجاد فیشرهای غیرمعمول شود)، از دیگر عوامل ایجادکننده بیماری فیشر هستند.

شایع‌ترین دلیل شقاق مقعدی عبارتند از:

• یبوست و عبور مدفوع سفت، بزرگ یا خشک: این اصلی‌ترین و پرتکرارترین علت فیشر است. مدفوع حجیم یا سخت هنگام عبور، کشیدگی و فشار بیش از حدی به دیواره نازک کانال مقعد وارد کرده و باعث پارگی می‌شود.
• اسهال مزمن یا مکرر: دفعات زیاد اجابت مزاج، پاک کردن مکرر و گاهی خشن، و همچنین تحریک ناشی از مواد موجود در مدفوع آبکی می‌تواند باعث التهاب و آسیب پذیری پوست مقعد و در نهایت ایجاد فیشر شود.
• فشار آوردن یا زور زدن بیش از حد در حین دفع مدفوع: زور زدن طولانی‌مدت روی توالت، حتی با مدفوع نرم، می‌تواند فشار داخلی کانال مقعد را افزایش داده و منجر به آسیب شود.
• زایمان طبیعی: فشار فیزیکی وارده بر ناحیه لگن و مقعد در طول زایمان می‌تواند باعث کشیدگی و پارگی در کانال مقعد شود.
• رابطه جنسی مقعدی: انجام رابطه جنسی مقعدی، به خصوص بدون آمادگی یا روان‌کننده کافی، می‌تواند به بافت حساس کانال مقعد آسیب برساند.
• بیماری‌های التهابی روده (IBD): در برخی افراد مبتلا به بیماری کرون، بیماری شقاق‌های مقعدی ممکن است ایجاد شوند که اغلب عمیق‌تر، متعدد یا در محل‌های غیرمعمول قرار دارند.
• کاهش جریان خون به ناحیه مقعد: برخی شرایط می‌توانند جریان خون به ناحیه مقعد را کاهش دهند و بافت را مستعد پارگی کرده یا فرآیند بهبود را مختل کنند.
• برخی عفونت‌ها یا بیماری‌های دیگر: اگرچه نادر هستند، اما عفونت‌هایی مانند سل یا سیفلیس، یا برخی بیماری‌های پوستی می‌توانند با ایجاد شقاق‌های غیرمعمول همراه باشند.

درک این علل به فرد کمک می‌کند تا با اصلاح عادات یا درمان بیماری‌های زمینه‌ای، هم به بهبود بیماری شقاق موجود کمک کند و هم از عود آن در آینده پیشگیری نماید.

براساس اطلاعات کلینیک سلامت mayoclinic

بیشتر فیستول های مقعدی ناشی از عفونتی است که از غده مقعدی شروع می شود. عفونت منجر به آبسه ای می شود که به خودی خود تخلیه می شود یا با جراحی از طریق پوست کنار مقعد تخلیه می شود. فیستول تونلی است که در زیر پوست در امتداد این مجرای زهکشی ایجاد می شود.

علائم بیماری شقاق مقعدی

شناخت علائم اصلی بیماری شقاق مقعدی برای تشخیص زودهنگام و شروع درمان مناسب بسیار مهم است. این علائم معمولا واضح و ناراحت‌کننده هستند:

• درد شدید در ناحیه مقعد: این علامت اصلی و اغلب شدیدترین علامت است. درد معمولا به صورت تیز، سوزاننده، برنده یا احساس پارگی توصیف می‌شود. درد معمولا در حین یا بلافاصله بعد از اجابت مزاج شروع شده و می‌تواند برای چندین ساعت پس از آن ادامه یابد. شدت درد می‌تواند از ناراحتی خفیف تا درد ناتوان‌کننده متغیر باشد.
• خونریزی با رنگ قرمز روشن: خونریزی معمولا به صورت رگه‌های کوچک خون قرمز روشن روی مدفوع یا بر روی دستمال توالت پس از پاک کردن دیده می‌شود. این خونریزی معمولا شدید نیست و با خونریزی‌های ناشی از مشکلات جدی‌تر روده که ممکن است تیره رنگ یا مخلوط با مدفوع باشند، تفاوت دارد.
• خارش یا سوزش در ناحیه مقعد: التهاب اطراف فیشر می‌تواند باعث خارش و سوزش مداوم در اطراف دهانه مقعد شود.
• مشاهده یک توده کوچک یا زائده پوستی: در بیماری شقاق مزمن، ممکن است یک زائده پوستی کوچک در لبه بیرونی شقاق (Sentinel Pile) ایجاد شود که گاهی با بواسیر خارجی اشتباه گرفته می‌شود.
• احساس ناراحتی یا درد در هنگام نشستن یا راه رفتن: در برخی موارد، به خصوص اگر فیشر عمیق باشد، نشستن یا حتی راه رفتن نیز می‌تواند دردناک باشد.

این علائم معمولا به دنبال یک دوره یبوست یا اسهال شدید شروع می‌شوند. اگر این علائم را تجربه می‌کنید، به خصوص درد شدید و خونریزی، حتما به پزشک مراجعه کنید.

تفاوت‌ شقاق مقعدی با بواسیر (هموروئید)

همانطور که پیشتر اشاره شد، یکی از سوالات متداول این است که آیا شقاق مقعدی همان بواسیر است؟ پاسخ قاطعانه خیر است. برای روشن شدن تفاوت‌ها، در جدول زیر به مقایسه این دو بیماری می‌پردازیم:

ویژگی	شقاق مقعدی (فیشر)	بواسیر (هموروئید)
علت اصلی	پارگی یا زخم در پوشش کانال مقعد	تورم و گشاد شدن وریدهای ناحیه مقعد
محل ضایعه	معمولا خط وسط خلفی کانال مقعد (داخل دهانه)	داخل کانال مقعد (داخلی) یا اطراف دهانه (خارجی)
نوع ضایعه	زخم، پارگی، شکاف خطی	وریدهای متورم، توده نرم یا سفت (در ترومبوز)
علامت اصلی	درد شدید، تیز، سوزاننده در حین و بعد از دفع	خونریزی (معمولا بدون درد در داخلی)، خارش، تورم، درد
نوع خونریزی	معمولا کم، قرمز روشن، روی دستمال یا مدفوع	می‌تواند بیشتر باشد، قرمز روشن، چکه‌ای یا پاششی
ارتباط با اجابت مزاج	درد شدید در حین و برای ساعت‌ها بعد از آن	خونریزی معمولا همراه با دفع، درد ممکن است وجود داشته باشد یا نداشته باشد

تشخیص شقاق مقعدی 

فرآیند پاسخ به سوال تشخیص شقاق مقعدی چگونه انجام می‌شود، نسبتا ساده است و عمدتا بر پایه معاینه بالینی توسط پزشک متخصص استوار است. مراحل اصلی تشخیص عبارتند از:

1. گرفتن شرح حال کامل از بیمار: پزشک در مورد علائم شما، زمان شروع آن‌ها، شدت درد، ارتباط درد با اجابت مزاج، عادات روده (یبوست، اسهال)، سابقه بیماری‌های قبلی و داروهای مصرفی سوال می‌پرسد. اطلاعاتی مانند وجود خونریزی و ویژگی‌های آن نیز بسیار مهم است.
2. معاینه فیزیکی ناحیه مقعدی: این مهمترین بخش تشخیص است. پزشک با دقت ناحیه اطراف مقعد را بررسی می‌کند. در بسیاری از موارد، شقاق به راحتی با چشم و با مشاهده مستقیم دهانه مقعد قابل مشاهده است، به خصوص اگر از بیمار خواسته شود کمی فشار آورد. محل، اندازه و ظاهر آن (حاد یا مزمن) در این مرحله ارزیابی می‌شود.
3. معاینه رکتال دیجیتال (Digital Rectal Exam – DRE):

   در این معاینه، پزشک با دستکش و ژل روان‌کننده، انگشت خود را به آرامی وارد کانال مقعد می‌کند تا تون عضله اسفنکتر را بررسی کرده و وجود هرگونه توده، سفتی یا بواسیر داخلی را لمس کند. این معاینه می‌تواند به تشخیص و در نهایت درمان بواسیر کمک کند. با این حال، به دلیل درد شدید ناشی از بیماری شقاق، به‌خصوص در موارد حاد، این معاینه ممکن است بسیار دردناک باشد و پزشک با احتیاط فراوان آن را انجام می‌دهد یا در صورت درد شدید از آن صرف‌نظر می‌کند.

4. آندوسکوپی (مانند پروکتوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی): در اکثر موارد بیماری شقاق مقعدی برای تشخیص نیازی به آندوسکوپی نیست. اما اگر پزشک به دلایلی مانند محل غیرمعمول آن، عدم بهبود با درمان‌های اولیه، وجود علائم دیگر مانند تغییر در عادات روده یا خونریزی قابل توجه، مشکوک به بیماری‌های زمینه‌ای جدی‌تر مانند بیماری‌های التهابی روده یا سرطان باشد، ممکن است برای بررسی دقیق‌تر داخل کانال مقعد و قسمت‌های پایین روده بزرگ، پروکتوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی توصیه شود.

تشخیص افتراقی با سایر بیماری‌های ناحیه مقعدی مانند بیماری بواسیر، فیستول مقعدی، آبسه مقعدی یا بیماری‌های التهابی روده نیز در حین معاینه انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که علائم ناشی از بیماری شقاق هستند.

پیشگیری از شقاق مقعدی

همانطور که می‌دانید، “پیشگیری بهتر از درمان بیماری شقاق است”. اقداماتی که می‌توان برای کاهش خطر ابتلا به فیشر مقعدی انجام داد، عبارتند از:

• حفظ عادات روده سالم و جلوگیری از یبوست با مصرف رژیم غذایی پرفیبر و نوشیدن مایعات کافی.
• استفاده از ملین‌های حجم دهنده در صورت نیاز و زیر نظر پزشک برای جلوگیری از سفت شدن مدفوع.
• پاسخ فوری به نیاز دفع و پرهیز از زور زدن در توالت.
• جلوگیری یا درمان سریع اسهال.
• پاک کردن ملایم ناحیه مقعد پس از اجابت مزاج؛ استفاده از دستمال توالت نرم، مرطوب یا شستشو با آب توصیه می‌شود.
• مراجعه به پزشک در صورت مشاهده اولین علائم ناراحتی، درد یا خونریزی در ناحیه مقعدی برای تشخیص و درمان زودهنگام.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد

اگر علائم بیماری شقاق مقعدی را تجربه می‌کنید، به خصوص موارد زیر، مراجعه به پزشک متخصص ضروری است:

• درد شدید و مداوم در ناحیه مقعد که با اقدامات خانگی بهبود نمی‌یابد.
• خونریزی، به خصوص اگر خونریزی شدید مقعدی یا همراه با علائم دیگر باشد.
• عدم بهبود علائم بیماری شقاق پس از یک تا دو هفته رعایت نکات خانگی و درمانی اولیه.
• مشاهده هرگونه توده، تورم، قرمزی شدید یا ترشحات چرکی در ناحیه مقعد.
• وجود علائم عمومی مانند تب، خستگی، کاهش وزن یا تغییرات معنی‌دار در عادات روده که ممکن است نشان‌دهنده بیماری زمینه‌ای جدی‌تر باشند.
• اگر فیشر در محلی غیر از خط وسط پشتی مقعد قرار دارد، زیرا ممکن است نشانه بیماری دیگری باشد.

پزشک می‌تواند با انجام معاینه، تشخیص دقیق را انجام داده و بهترین گزینه درمانی را بر اساس شرایط خاص شما ارائه دهد.

نتیجه‌گیری

بیماری شقاق مقعدی، اگرچه به دلیل درد شدید می‌تواند بسیار ناتوان‌کننده باشد، اما در صورت تشخیص صحیح و به موقع، کاملا قابل درمان است. درک اینکه شقاق چیست و چگونه ایجاد می‌شود—عمدتا به دلیل یبوست و اسپاسم عضلانی—کلید اصلی پیشگیری و مدیریت آن است. فیشرهای حاد اغلب با تغییر سبک زندگی بهبود می‌یابند، اما فیشرهای مزمن نیازمند توجه پزشکی هستند.

هرگونه درد یا خونریزی در ناحیه مقعد باید جدی گرفته شود. مراجعه به متخصص برای تشخیص افتراقی از سایر بیماری‌های نشیمنگاهی ضروری است. کلینیک پارادایس با تیمی مجرب و رویکردهای درمانی مدرن، آماده ارائه مشاوره و درمان فوری با لیزر برای بیماری شقاق مقعدی و سایر بیماری‌های این ناحیه است تا به شما کمک کند به سرعت به زندگی عادی و بدون درد بازگردید.

سوالات متداول

چرا شقاق مزمن به درمان‌های خانگی پاسخ نمی‌دهد؟
در فیشرهای مزمن، چرخه درد و اسپاسم عضله اسفنکتر داخلی باعث کاهش شدید جریان خون به محل زخم می‌شود. این کمبود خون‌رسانی (ایسکمی) مانع از بهبودی زخم شده و آن را مقاوم به درمان‌های ساده می‌کند و نیاز به مداخلاتی مانند بوتاکس یا جراحی برای شکستن اسپاسم است.

تفاوت اصلی درد شقاق با درد بواسیر (هموروئید) چیست؟
درد بیماری شقاق معمولا بسیار شدید، تیز و برنده توصیف می‌شود که هنگام دفع مدفوع رخ می‌دهد و ممکن است ساعت‌ها ادامه یابد. در مقابل، بواسیر داخلی معمولا بدون درد و فقط با خونریزی همراه است و بواسیر خارجی ترومبوزه (لخته شده) دردی مداوم و ضربان‌دار دارد، نه لزوما مرتبط با دفع.

آیا تزریق بوتاکس برای درمان فیشر موثر است؟
بله، تزریق سم بوتولینوم (بوتاکس) مستقیما به عضله اسفنکتر داخلی باعث فلج موقت و ریلکس شدن آن می‌شود. این کار اسپاسم را از بین برده، جریان خون به زخم را افزایش می‌دهد و به بیماری فیشر اجازه بهبودی می‌دهد. این روش یک گزینه موثر غیرجراحی برای فیشر مزمن است.

عمل جراحی LIS (اسفنکتروتومی) برای شقاق چیست و آیا خطرناک است؟
جراحی LIS (Lateral Internal Sphincterotomy) استاندارد طلایی درمان شقاق مزمن مقاوم است. در این روش، جراح بخش کوچکی از عضله اسفنکتر داخلی را برش می‌دهد تا اسپاسم برای همیشه از بین برود. اگرچه این عمل بسیار موثر است (موفقیت بالای ۹۰٪)، اما ریسک بسیار پایینی (هرچند دائمی) برای بی‌اختیاری خفیف گاز یا مدفوع در آینده دارد.