بدن انسان سیستمی شگفت‌انگیز و پیچیده است که در آن هر جزء نقش حیاتی ایفا می‌کند. در این میان، اسفنکترها مانند دروازه‌هایی عمل می‌کنند که جریان مواد را در مجاری مختلف بدن با دقت تنظیم می‌کنند. از کنترل دفع تا هدایت غذا در دستگاه گوارش، این ماهیچه اسفنکتر حلقوی نقشی غیرقابل جایگزین دارند. این مقاله به بررسی جامع اسفنکترها، از تعریف و انواع آن‌ها گرفته تا ساختار و عملکرد تخصصی اسفنکتر مقعد، اسفنکترهای مثانه، معده و مری می‌پردازد.
همچنین، به علائم هشداردهنده و بیماری‌های مرتبط با اختلال در عملکرد این ماهیچه‌های حیاتی نگاهی خواهیم انداخت. در بحث بیماری‌های مرتبط با اسفنکترها، نکته قابل توجه این است که گاهی اوقات مشکلات مربوط به نواحی مجاور مانند کیست مویی نیز می‌تواند بر عملکرد اسفنکتر مقعدی تأثیر بگذارد و نیازمند درمان کیست مویی تخصصی باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره در این زمینه، می‌توانید به کلینیک پارادایس مراجعه کنید که با کادری مجرب آماده ارائه خدمات پزشکی هستند.
اسفنکتر چیست؟
اسفنکتر به ماهیچه‌های حلقوی یا مدور گفته می‌شود که به عنوان دریچه‌هایی در بدن عمل می‌کنند. این ماهیچه‌ها با انقباض و انبساط خود، جریان مواد (مانند غذا، مایعات یا مواد دفعی) را در کانال‌ها، مجاری و حفره‌های بدن کنترل می‌کنند. در واقع، اسفنکترها با باز و بسته شدن خود، از برگشت یا خروج ناخواسته مواد جلوگیری کرده و به هدایت صحیح آن‌ها در مسیرهای مشخص کمک می‌کنند. این ساختارها در نقاط مختلفی از بدن، از جمله دستگاه گوارش، دستگاه ادراری، و دستگاه گردش خون یافت می‌شوند و نقش حیاتی در عملکردهای فیزیولوژیکی ایفا می‌کنند.
انواع ماهیچه اسفنکتر
ماهیچه اسفنکتر در بدن انسان بر اساس ساختار و نحوه کنترلشان به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: اسفنکترهای ارادی و اسفنکترهای غیرارادی. اسفنکترهای غیرارادی که از جنس ماهیچه صاف هستند، تحت کنترل سیستم عصبی خودمختار عمل می‌کنند و ما هیچ کنترلی بر فعالیت آن‌ها نداریم؛ نمونه‌هایی از این نوع اسفنکتر شامل اسفنکتر کاردیا (در ورودی معده که از برگشت اسید معده به مری جلوگیری می‌کند)، اسفنکتر پیلور (در خروجی معده به روده باریک) و اسفنکتر داخلی مقعد (که به طور مداوم منقبض است تا از نشت ناخواسته مدفوع جلوگیری کند) می‌باشند.
در مقابل، اسفنکترهای ارادی که از جنس ماهیچه اسفنکتر مخطط هستند، تحت کنترل سیستم عصبی پیکری و اراده ما قرار دارند و به ما اجازه می‌دهند تا زمان دفع مواد را آگاهانه کنترل کنیم. بارزترین مثال این نوع اسفنکتر، اسفنکتر خارجی مقعد و اسفنکتر خارجی پیشابراه (مسئول کنترل ادرار) است. شناخت تفاوت بین این دو نوع اسفنکتر برای درک عملکرد صحیح دستگاه‌های مختلف بدن و تشخیص اختلالات مربوط به آن‌ها بسیار مهم است.
اسفنکتر مقعدی چیست؟
اسفنکتر مقعدی به مجموعه‌ای از ماهیچه‌های حلقوی اطلاق می‌شود که در انتهای روده بزرگ (رکتوم) قرار گرفته‌اند و نقش حیاتی در کنترل دفع مدفوع ایفا می‌کنند. این ساختار از دو بخش اصلی تشکیل شده است: اسفنکتر داخلی مقعدی و اسفنکتر خارجی مقعدی. اسفنکتر داخلی که از ماهیچه اسفنکتر صاف تشکیل شده، به صورت غیرارادی و تقریباً همیشه منقبض است تا از نشت ناخواسته مدفوع و گاز جلوگیری کند.
این ماهیچه تحت کنترل سیستم عصبی خودمختار است، به این معنی که ما هیچ آگاهی یا کنترلی بر فعالیت آن نداریم. در مقابل، اسفنکتر خارجی مقعدی از ماهیچه مخطط تشکیل شده و تحت کنترل ارادی ما قرار دارد. این ماهیچه به ما اجازه می‌دهد تا زمان و مکان دفع مدفوع را آگاهانه انتخاب و کنترل کنیم. توجه داشته باشید که گاهی اوقات مشکلاتی مانند شقاق مقعدی می‌تواند باعث درد و اختلال در عملکرد این اسفنکترها شود و نیازمند درمان شقاق مناسب است.
همکاری دقیق این دو اسفنکتر، فرآیند پیچیده و حیاتی کنترل روده را ممکن می‌سازد و اختلال در هر یک از آن‌ها می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند بی‌اختیاری مدفوع یا یبوست شود.
- از دو ماهیچه اصلی تشکیل شده: داخلی و خارجی.
- اسفنکتر داخلی غیرارادی عمل می‌کند.
- اسفنکتر خارجی تحت کنترل ارادی ماست.
- کنترل دقیق دفع مدفوع و گاز را بر عهده دارد.
اسفنکتر داخلی مقعد
لایه‌ای از ماهیچه‌های صاف و غیرارادی است که بلافاصله در بالای خط دندانه‌ای در کانال مقعد قرار دارد. اگر می‌پرسید مقعد چیست؟، باید گفت که انتهای دستگاه گوارش است که از طریق آن مدفوع از بدن خارج می‌شود و این اسفنکتر نقش کلیدی در کنترل آن دارد. این اسفنکتر بخش اصلی از سیستم کنترل روده را تشکیل می‌دهد و وظیفه اصلی آن، حفظ انقباض مداوم برای جلوگیری از نشت غیرارادی مدفوع و گاز است.
فعالیت این اسفنکتر کاملاً ناخودآگاه و تحت کنترل سیستم عصبی خودمختار (بخشی از سیستم عصبی که عملکردهای غیرارادی بدن را تنظیم می‌کند) می‌باشد؛ بنابراین، ما هیچ کنترلی بر باز و بسته شدن آن نداریم. هنگامی که مدفوع به رکتوم می‌رسد، فشار ناشی از آن باعث شل شدن موقتی اسفنکتر داخلی می‌شود که این امر به بدن اجازه می‌دهد تا برای لحظاتی محتویات رکتوم را حس کند و نیاز به دفع را به مغز اطلاع دهد. اگر شرایط برای دفع مناسب نباشد، اسفنکتر خارجی مقعد (که ارادی است) منقبض شده و دفع به تعویق می‌افتد.
اسفنکتر خارجی مقعد
اسفنکتر خارجی مقعد لایه‌ای از ماهیچه‌های مخطط است که به صورت حلقوی اسفنکتر داخلی را احاطه کرده است. برخلاف اسفنکتر داخلی، این ماهیچه اسفنکتر تحت کنترل ارادی ما قرار دارد و از طریق سیستم عصبی پیکری کنترل می‌شود. این ویژگی به ما امکان می‌دهد تا آگاهانه و با تصمیم خود، زمان و مکان دفع مدفوع را کنترل کنیم.
زمانی که فشار در رکتوم به حدی می‌رسد که نیاز به دفع احساس می‌شود، اسفنکتر خارجی می‌تواند منقبض شده و دفع را به تعویق بیندازد تا زمانی که فرد به مکان مناسبی دسترسی پیدا کند. این قابلیت ارادی در کودکان معمولاً در سنین ۲ تا ۴ سالگی و در طی فرآیند آموزش توالت رفتن، تکامل می‌یابد. اختلال در عملکرد اسفنکتر خارجی مقعد می‌تواند منجر به بی‌اختیاری مدفوع شود، اختلال در عملکرد اسفنکتر خارجی مقعد می‌تواند منجر به بی‌اختیاری مدفوع شود، زیرا فرد توانایی کنترل ارادی دفع را از دست می‌دهد.
- از ماهیچه مخطط تشکیل شده است.
- کنترل آن ارادی است.
- زمان و مکان دفع را آگاهانه تنظیم می‌کند.
- ضعف آن می‌تواند باعث بی‌اختیاری مدفوع شود.
اسفنکترهای معده
معده انسان دارای دو اسفنکتر اصلی است که نقش حیاتی در فرآیند گوارش ایفا می‌کنند: اسفنکتر تحتانی مری (LES)، که گاهی اوقات به عنوان اسفنکتر کاردیا نیز شناخته می‌شود، و اسفنکتر پیلوریک. اسفنکتر تحتانی مری در محل اتصال مری به معده قرار دارد و به عنوان یک دریچه یک‌طرفه عمل می‌کند. وظیفه اصلی آن جلوگیری از بازگشت محتویات اسیدی معده به مری است. این اسفنکتر عمدتاً از ماهیچه صاف تشکیل شده و به صورت غیرارادی کنترل می‌شود.
نقص در عملکرد آن می‌تواند منجر به بیماری ریفلاکس معده به مری (GERD) و سوزش سر دل شود. اسفنکتر پیلوریک در انتهای دیگر معده، یعنی در محل اتصال معده به روده کوچک (دوازدهه)، قرار دارد. این اسفنکتر نیز از ماهیچه اسفنکتر صاف تشکیل شده و به صورت غیرارادی کنترل می‌شود. وظیفه اسفنکتر پیلوریک تنظیم خروج تدریجی کیموس (غذای نیمه‌هضم‌شده) از معده به روده کوچک است تا روده زمان کافی برای هضم و جذب مواد مغذی داشته باشد. این کنترل دقیق جریان، از بارگذاری بیش از حد روده کوچک جلوگیری کرده و به فرآیند گوارش کارآمد کمک می‌کند.
اسفنکتر مثانه
اسفنکتر مثانه یک ساختار حیاتی در سیستم ادراری است که نقش اصلی آن کنترل جریان ادرار از مثانه به خارج از بدن است. این ساختار از دو اسفنکتر مجزا، اما هماهنگ تشکیل شده است: اسفنکتر داخلی مثانه و اسفنکتر خارجی مثانه، که هر کدام وظایف و ویژگی‌های منحصر به فردی دارند.
اسفنکتر داخلی مثانه
اسفنکتر داخلی مثانه در محل خروجی مثانه و ابتدای پیشابراه قرار دارد. این اسفنکتر از جنس ماهیچه اسفنکتر صاف است، به این معنی که کنترل آن کاملاً غیرارادی است. سیستم عصبی خودمختار، به ویژه سیستم عصبی سمپاتیک، مسئول انقباض این اسفنکتر در حالت استراحت است.
این انقباض مداوم در حالت پر شدن مثانه، از نشت ناخواسته ادرار جلوگیری می‌کند. در واقع، اسفنکتر داخلی مثانه به عنوان یک دریچه دائمی عمل می‌کند که به طور معمول بسته است و تنها زمانی که مثانه به اندازه کافی پر شود و مغز سیگنال دفع ادرار را صادر کند، شل می‌شود. شل شدن آن تحت تأثیر سیستم عصبی پاراسمپاتیک رخ می‌دهد و بخشی از رفلکس ادرار کردن است.
اسفنکتر خارجی مثانه
اسفنکتر خارجی مثانه کمی پایین‌تر از اسفنکتر داخلی، در اطراف پیشابراه و در ناحیه کف لگن قرار گرفته است. این اسفنکتر از جنس ماهیچه اسفنکتر مخطط است و برخلاف اسفنکتر داخلی، کنترل آن ارادی است. این ویژگی به ما امکان می‌دهد تا به صورت آگاهانه جریان ادرار را کنترل کنیم، یعنی می‌توانیم شروع یا قطع ادرار را به اراده خود انجام دهیم. عصب‌دهی اسفنکتر خارجی مثانه توسط عصب پودندال صورت می‌گیرد. این اسفنکتر به ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کند که نیاز به به تعویق انداختن ادرار وجود دارد، مثلاً زمانی که فرد به دستشویی دسترسی ندارد. تقویت ماهیچه اسفنکتر از طریق تمرینات کف لگن (مانند تمرینات کگل) می‌تواند در درمان بی‌اختیاری ادرار مؤثر باشد.
اسفنکتر کاردیا
اسفنکتر کاردیا، که به آن اسفنکتر تحتانی مری (LES) نیز گفته می‌شود، یک حلقه عضلانی حیاتی است که در محل اتصال مری (لوله بلع) به معده قرار دارد. این اسفنکتر برخلاف بسیاری از اسفنکترهای دیگر، از یک ساختار عضلانی مجزا تشکیل نشده است، بلکه عملکرد آن نتیجه همکاری پیچیده‌ای از فیبرهای عضلانی مری، دیافراگم (عضله اصلی تنفس) و زاویه خاصی است که مری در آن به معده وارد می‌شود.
وظیفه اصلی اسفنکتر کاردیا، عمل کردن به عنوان یک دریچه یک‌طرفه است: این اسفنکتر اجازه می‌دهد غذا و مایعات پس از بلع وارد معده شوند، اما بلافاصله پس از آن منقبض می‌شود تا از بازگشت محتویات اسیدی معده به مری جلوگیری کند. کنترل این اسفنکتر عمدتاً غیرارادی است و توسط سیستم عصبی خودکار تنظیم می‌شود. هنگامی که این اسفنکتر به درستی عمل نکند یا ضعیف شود، می‌تواند منجر به بیماری ریفلاکس معده به مری (GERD) شود که در آن اسید معده به مری برگشته و باعث سوزش سر دل، درد قفسه سینه و سایر علائم ناخوشایند می‌شود.
اسفنکتر مری
مری، لوله‌ای که غذا را از دهان به معده منتقل می‌کند، دارای دو اسفنکتر کلیدی است که به کنترل حرکت غذا و جلوگیری از بازگشت آن کمک می‌کنند: اسفنکتر فوقانی مری (UES) و اسفنکتر تحتانی مری (LES). اسفنکتر فوقانی مری در بالای مری، درست زیر حلق قرار دارد. این اسفنکتر از ماهیچه مخطط تشکیل شده و تحت کنترل ارادی و غیرارادی عمل می‌کند؛ به این معنی که در هنگام بلع به صورت ارادی باز می‌شود و در زمان‌های دیگر به صورت غیرارادی بسته می‌ماند تا از ورود هوا به مری و بازگشت غذا از مری به حلق جلوگیری کند.
اسفنکتر تحتانی مری (که به آن اسفنکتر کاردیا نیز گفته می‌شود) در انتهای مری، جایی که به معده متصل می‌شود، قرار دارد. این اسفنکتر عمدتاً از ماهیچه اسفنکتر صاف تشکیل شده و کاملاً غیرارادی است. وظیفه اصلی آن جلوگیری از بازگشت محتویات اسیدی معده به مری است. اختلال در عملکرد هر یک از این اسفنکترها می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند دیسفاژی (مشکل در بلع) در مورد UES، یا ریفلاکس معده به مری (GERD) و سوزش سر دل در مورد LES شود.
عکس پارگی اسفنکتر
پارگی اسفنکتر به آسیب یا شکاف در عضلات اسفنکتر اشاره دارد که می‌تواند باعث مشکلاتی در کنترل عملکرد آن شود. در ادامه، تصویری از پارگی اسفنکتر را مشاهده خواهید کرد.
ساختار اسفنکتر مقعد
اسفنکتر مقعدی یک ساختار پیچیده عضلانی است که از دو حلقه اصلی تشکیل شده و وظیفه اصلی آن کنترل دقیق دفع مدفوع و گاز است. این دو حلقه شامل اسفنکتر داخلی مقعد و اسفنکتر خارجی مقعد می‌شوند که هر کدام ویژگی‌های ساختاری و عملکردی متفاوتی دارند. اسفنکتر داخلی مقعد لایه‌ای ضخیم از ماهیچه اسفنکتر صاف است که به صورت غیرارادی عمل می‌کند؛ این ماهیچه به طور مداوم منقبض است تا از نشت ناخواسته جلوگیری کند و تنها در پاسخ به فشار مدفوع در رکتوم به طور موقت شل می‌شود.
در مقابل، اسفنکتر خارجی مقعد از ماهیچه اسفنکتر مخطط تشکیل شده و تحت کنترل ارادی ما قرار دارد. این اسفنکتر به ما امکان می‌دهد تا به صورت آگاهانه عمل دفع را به تأخیر بیندازیم یا کنترل کنیم. علاوه بر این دو اسفنکتر، ماهیچه‌های کف لگن، به ویژه عضله پوبورکتالیس (puborectalis) که یک حلقه عضلانی U شکل در اطراف رکتوم ایجاد می‌کند، نیز نقش مهمی در حفظ زاویه مقعدی و حمایت از عملکرد اسفنکترها دارند. هماهنگی دقیق بین این ساختارهای عضلانی برای حفظ قاره (continent) و جلوگیری از بی‌اختیاری ضروری است.
| ویژگی | اسفنکتر داخلی مقعد | اسفنکتر خارجی مقعد |
|---|---|---|
| نوع ماهیچه | صاف | مخطط |
| کنترل | غیرارادی | ارادی |
| وظیفه اصلی | جلوگیری از نشت | کنترل آگاهانه دفع |
| وضعیت معمول | منقبض دائم | قابل کنترل |
علائم خطرناک اسفنکتر مقعدی
هرگونه تغییر غیرعادی در عملکرد یا وضعیت اسفنکتر مقعدی می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات جدی باشد که نیازمند توجه پزشکی است. از جمله علائم خطرناک می‌توان به بی‌اختیاری مداوم مدفوع یا گاز اشاره کرد که در آن فرد کنترلی بر دفع ندارد، حتی در شرایطی که انتظار می‌رود. درد شدید و مداوم در ناحیه مقعد، به ویژه در حین اجابت مزاج یا پس از آن، که با خونریزی (خون روشن روی دستمال توالت یا مخلوط با مدفوع) همراه باشد.
این می‌تواند نشانه‌ای از شقاق، آبسه، یا حتی بیماری‌های جدی‌تر باشد. احساس عدم تخلیه کامل روده یا تنگی شدید مقعد که دفع مدفوع را بسیار دشوار و دردناک می‌کند، نیز از علائم نگران‌کننده هستند. همچنین، وجود توده، تورم، یا ترشحات غیرطبیعی (مانند چرک یا مخاط) در اطراف مقعد، به خصوص اگر با تب و لرز همراه باشد، می‌تواند نشان‌دهنده عفونت یا سایر مشکلات جدی باشد. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه فوری به پزشک متخصص (گوارش یا جراح کولورکتال) برای تشخیص و درمان مناسب اکیداً توصیه می‌شود.
براساس اطلاعات موسسه پزشکی cuh.nhs
اگر این ماهیچه‌ها آسیب دیده یا ضعیف شده باشند، ممکن است بلافاصله یا به طور کامل پس از اجابت مزاج بسته نشوند. این وضعیت اغلب باعث می‌شود پاک کردن ناحیه دشوار شود و ممکن است برای مدتی پس از تخلیه روده، دچار نشت (مدفوع) شوید.
بیماری‌های مرتبط با اسفنکتر مقعد
اسفنکترهای مقعدی، به عنوان کنترل‌کننده‌های اصلی دفع، می‌توانند درگیر طیف وسیعی از بیماری‌ها و اختلالات شوند که عملکرد طبیعی روده را تحت تأثیر قرار می‌دهند. یکی از شایع‌ترین مشکلات، بی‌اختیاری مدفوع است که ناشی از ضعف یا آسیب به اسفنکترها، به خصوص اسفنکتر خارجی، یا اختلال در عصب‌دهی آن‌هاست و منجر به نشت ناخواسته مدفوع و گاز می‌شود. در نقطه مقابل، یبوست مزمن و دیس‌سینرژی کف لگن (عدم هماهنگی در شل شدن اسفنکترها هنگام دفع) نیز می‌توانند از مشکلات مرتبط باشند که در آن اسفنکترها به درستی شل نمی‌شوند و مانع از اجابت مزاج کامل می‌شوند.
شقاق مقعدی، پارگی‌های کوچکی در پوشش مقعد که اغلب با درد شدید و خونریزی همراه هستند، نیز می‌توانند به دلیل اسپاسم اسفنکتر داخلی و افزایش فشار در کانال مقعدی ایجاد شوند. همچنین، هموروئید (بواسیر)، آبسه پری‌آنال و فیستول مقعدی، اگرچه مستقیماً بیماری اسفنکتر نیستند، اما می‌توانند بر عملکرد آن تأثیر بگذارند یا در نتیجه افزایش فشار یا التهاب در ناحیه اسفنکتر ایجاد شوند. تشخیص و درمان صحیح این بیماری‌ها برای بهبود کیفیت زندگی فرد بسیار مهم است.
نتیجه‌گیری
اسفنکترها، با عملکرد دقیق و هماهنگ خود، نقش حیاتی در حفظ سلامت و کیفیت زندگی ما ایفا می‌کنند. از کنترل دقیق دفع مواد زائد در دستگاه گوارش و ادراری گرفته تا تنظیم ورود غذا به معده، ماهیچه اسفنکتر ستون فقرات بسیاری از فرآیندهای فیزیولوژیکی بدن هستند. درک انواع اسفنکترها، ساختار پیچیده آن‌ها و همچنین شناخت علائم و بیماری‌های مرتبط با اختلال در عملکردشان، به ما کمک می‌کند تا نسبت به سلامت خود آگاه‌تر باشیم.
هرگونه تغییر در عملکرد طبیعی اسفنکترها، از بی‌اختیاری گرفته تا درد و تنگی، می‌تواند نشانه‌ای از نیاز به بررسی‌های پزشکی باشد. حفظ سلامت این سیستم‌ها، از طریق سبک زندگی سالم، تغذیه مناسب و مراجعه به موقع به پزشک، برای پیشگیری و درمان اختلالات احتمالی ضروری است. در نهایت، توجه به این دروازه‌های کنترلی بدن، گامی مهم در جهت حفظ عملکرد بهینه و رفاه عمومی ما خواهد بود.
سوالات متداول
اسفنکتر چیست و چه کاربردی دارد؟
اسفنکترها ماهیچه‌های حلقوی هستند که به عنوان دریچه‌هایی در بدن عمل می‌کنند و با انقباض و انبساط خود، جریان مواد (مانند غذا، مایعات، ادرار یا مدفوع) را در مجاری و حفره‌های بدن کنترل می‌کنند. کاربرد اصلی آن‌ها جلوگیری از برگشت یا خروج ناخواسته مواد و هدایت صحیح آن‌هاست.
تفاوت بین اسفنکتر ارادی و غیرارادی چیست؟
اسفنکترهای ارادی از ماهیچه مخطط تشکیل شده‌اند و تحت کنترل آگاهانه ما هستند (مانانند اسفنکتر خارجی مقعد)، در حالی که اسفنکترهای غیرارادی از ماهیچه صاف تشکیل شده و تحت کنترل سیستم عصبی خودمختار هستند و ما کنترلی بر آن‌ها نداریم.
چه علائمی در ناحیه اسفنکتر مقعدی می‌تواند نشان‌دهنده یک مشکل جدی باشد؟
علائم خطرناک شامل بی‌اختیاری مداوم مدفوع یا گاز، درد شدید و مداوم در ناحیه مقعد (به خصوص با خونریزی)، احساس عدم تخلیه کامل، تنگی شدید مقعد، و وجود توده، تورم یا ترشحات غیرطبیعی همراه با تب و لرز است. در صورت مشاهده این علائم باید فوراً به پزشک مراجعه کرد.
آیا کیست مویی می‌تواند بر عملکرد اسفنکتر مقعدی تأثیر بگذارد؟
بله، اگرچه کیست مویی (پیوندیدی) به طور مستقیم جزو اسفنکتر نیست، اما اگر در ناحیه نزدیک مقعد و با التهاب یا عفونت همراه باشد، می‌تواند باعث درد، تورم و فشار شود که به طور غیرمستقیم بر عملکرد اسفنکتر مقعدی (مانند ایجاد درد هنگام انقباض یا شل شدن) تأثیر بگذارد و نیازمند درمان تخصصی باشد.
