آگاهی از سلامت ناحیه مقعد و درک صحیح ساختار و عملکرد آن، که بخش نهایی دستگاه گوارش است، برای حفظ کیفیت زندگی و پیشگیری از مشکلات متعدد ضروری است. بسیاری از افراد ممکن است در طول زندگی خود با شرایط مختلفی در این ناحیه مواجه شوند؛ از مسائل شایع مانند بواسیر و شقاق این ناحیه گرفته تا مشکلات پیچیده‌تر نظیر فیستول‌ها و آبسه‌ها که همگی نیازمند تشخیص و درمان تخصصی هستند.
علاوه بر این، گاهی مشکلات در نواحی مجاور نیز مطرح می‌شوند، مانند نیاز به درمان کیست مویی که در قسمت پایین کمر رخ می‌دهد و نیاز به مداخله تخصصی دارد. دسترسی به اطلاعات دقیق و خدمات پزشکی متخصص برای تشخیص و مدیریت این شرایط بسیار مهم است. در این راستا، کلینیک پارادایس به عنوان یک مرکز درمانی معتبر، با بهره‌گیری از متخصصین مجرب، آماده ارائه مشاوره‌ها و خدمات تشخیصی و درمانی در زمینه بیماریهای این ناحیه و برخی مشکلات مرتبط است.
مقعد چیست؟
مقعد چیست؟ مقعد، که به آن کانال آنال نیز گفته می‌شود، بخش نهایی دستگاه گوارش انسان است و به صورت یک دهانه در انتهای روده بزرگ (پس از راست روده) قرار گرفته است. این دهانه در خارج از بدن واقع شده و نقش حیاتی در فرآیند دفع مواد زائد جامد از بدن، یعنی مدفوع، ایفا می‌کند. وظیفه اصلی آن کنترل خروج مدفوع از بدن در هنگام اجابت مزاج است و این کنترل توسط ساختارهای عضلانی ویژه‌ای امکان‌پذیر می‌شود. ساختار آن شامل یک کانال کوتاه (حدود ۴ سانتی‌متر) است که توسط دو حلقه عضلانی مهم به نام اسفنکترهای آنالی احاطه شده است.
اسفنکتر داخلی آن از عضله صاف تشکیل شده و تحت کنترل غیرارادی سیستم عصبی قرار دارد؛ این اسفنکتر در حالت استراحت به طور خودکار بسته می‌ماند تا از نشت ناخواسته مدفوع جلوگیری کند. در مقابل، اسفنکتر خارجی آن از عضله اسکلتی تشکیل شده و تحت کنترل ارادی ماست؛ این اسفنکتر به ما امکان می‌دهد تا زمان مناسب برای اجابت مزاج را کنترل کرده و در مواقع لزوم آن را محکم ببندیم یا باز کنیم.
پوشش داخلی کانال این ناحیه در بخش انتهایی بسیار حساس است و دارای پایانه‌های عصبی فراوانی است. عملکرد هماهنگ این اسفنکترها و حساسیت کانال آنالی برای کنترل سالم اجابت مزاج و سلامت کلی دستگاه گوارش ضروری است و هرگونه اختلال در این عملکرد می‌تواند منجر به مشکلاتی نظیر بی‌اختیاری یا یبوست شود.
داخل مقعد
منظور اصلی ساختار درونی کانال آنال است که بخش نهایی دستگاه گوارش را تشکیل می‌دهد و در انتهای راست روده قرار دارد. این کانال، لوله‌ای کوتاه (حدود ۴ سانتی‌متر در حالت عادی) است که از دهانه خارجی این ناحیه شروع شده و به سمت بالا و داخل بدن امتداد می‌یابد. داخل این کانال توسط بافت‌های ویژه‌ای پوشیده شده که در طول مسیر تغییر می‌کنند؛ در قسمت نزدیک به دهانه خارجی که با پوست بیرونی ادغام می‌شود، پوشش آن شبیه پوست است و حساسیت زیادی به درد و لمس دارد، در حالی که هرچه به سمت بالا و اتصال به راست روده می‌رویم، پوشش آن تدریجاً به غشای مخاطی (مشابه پوشش داخلی روده بزرگ) تغییر می‌یابد.
داخل این کانال توسط بافت‌های ویژه‌ای پوشیده شده که در طول مسیر تغییر می‌کنند و شامل بخش‌های کلیدی زیر است:
- پوشش داخلی کانال: این پوشش از قسمتی نزدیک به دهانه خارجی که شبیه پوست و بسیار حساس است (قسمت پایین‌تر)، شروع شده و تدریجاً هرچه به سمت بالا می‌رویم به غشای مخاطی ستونی شکل (مشابه پوشش داخلی روده بزرگ) تغییر می‌یابد.
- خط دندانه‌ای (خط شانه ای): این خط یکی از مهم‌ترین نقاط عطف آناتومیک در داخل آنال است که تقریباً در نیمه کانال آنالی قرار دارد. این خط مرز مهمی است که انواع مختلف پوشش سلولی، رگ‌های خونی و اعصاب را از هم جدا می‌کند و محل شایعی برای شروع برخی بیماریهای آنال (مانند شقاق، آبسه و فیستول) می‌باشد.
جنس بافت مقعدی
جنس بافت مقعدی ترکیبی پیچیده و تخصصی از انواع مختلفی از بافت‌هاست که همگی برای فراهم کردن عملکرد دقیق آنال در کنترل اجابت مزاج با هم کار می‌کنند. دیواره و پوشش کانال آنال از انواع مختلف بافت پوششی تشکیل شده است؛ قسمت پایین‌تر که به پوست بیرونی شبیه است و بسیار حساس است، از بافت پوششی سنگفرشی مطبق تشکیل شده است.
هرچه به سمت داخل و بالا می‌رویم، نوع بافت پوششی تغییر کرده و در نهایت به پوشش مخاطی ستونی شکل راست روده تبدیل می‌شود. بخش اصلی دیگر جنس بافت آنال، بافت عضلانی است که اسفنکترهای آنال را تشکیل می‌دهد. اسفنکتر داخلی آنال از عضلات صاف تشکیل شده که تحت کنترل غیرارادی سیستم عصبی هستند و مسئول بسته نگه داشتن دائمی کانال آنال در حالت استراحت می‌باشند.
اسفنکتر خارجی آنال از عضلات اسکلتی تشکیل شده که تحت کنترل ارادی ما هستند و امکان کنترل آگاهانه بر زمان و مکان اجابت مزاج را فراهم می‌کنند. همچنین، بافت همبند متراکم ساختار حمایتی را در دیواره‌های آنال فراهم کرده و حاوی رگ‌های خونی و اعصاب متعددی است که به حساسیت و تغذیه این ناحیه کمک می‌کند.
غدد آنال کوچکی نیز در نزدیکی خط دندانه‌ای در داخل آنال وجود دارند که مایع مخاطی ترشح می‌کنند اما ممکن است در صورت انسداد، منجر به عفونت و تشکیل آبسه یا فیستول شوند. ترکیب دقیق و هماهنگ این بافت‌ها، عملکرد تخصصی آنال را در پایان دستگاه گوارش تضمین می‌کند.
| نقش/ویژگی اصلی | مکان اصلی | نوع بافت |
| پوشش‌دهی سطح داخلی، متفاوت در طول کانال (از حساسیت بالا در پایین تا شباهت به پوشش روده در بالا). | پوشش داخلی کانال این ناحیه | بافت پوششی (اپی‌تلیوم) |
| شبیه پوست بیرونی، بسیار حساس به درد و لمس. | قسمت پایین‌تر کانال این ناحیه (نزدیک دهانه خارجی) | سنگفرشی مطبق |
| شبیه پوشش داخلی راست روده، تولید مخاط. | قسمت بالاتر کانال (نزدیک اتصال به راست روده) | مخاطی ستونی شکل |
| کنترل باز و بسته شدن این ناحیه، امکان کنترل ارادی و غیرارادی اجابت مزاج. | تشکیل‌دهنده اسفنکترهای این ناحیه در اطراف کانال | بافت عضلانی |
| تحت کنترل غیرارادی، مسئول بسته نگه داشتن دائمی کانال در حالت استراحت. | اسفنکتر داخلی این ناحیه | * عضلات صاف |
| تحت کنترل ارادی، امکان کنترل آگاهانه زمان دفع. | اسفنکتر خارجی | * عضلات اسکلتی |
| فراهم کردن ساختار حمایتی و قوام بافت، حاوی رگ‌های خونی و اعصاب. | در دیواره‌های آنال (اطراف لایه‌های عضلانی و پوششی) | بافت همبند متراکم |
| ترشح مایع مخاطی، ممکن است در صورت انسداد باعث عفونت، آبسه یا فیستول شوند. | کوچک، در نزدیکی خط دندانه‌ای (داخل کانال آنال) | غدد |
ساختار مقعد
ساختار مقعد به طور تخصصی برای کنترل مرحله نهایی دستگاه گوارش یعنی دفع مدفوع از بدن طراحی شده است. این ساختار عمدتاً شامل کانال آنال، که یک لوله کوتاه در انتهای راست روده است، و حلقه‌های عضلانی قوی اطراف آن به نام اسفنکترهای آنال می‌باشد. کانال آنال حدود ۴ سانتی‌متر طول دارد و بافتی که سطح داخلی آن را می‌پوشاند، از قسمتی شبیه پوست در دهانه خارجی به غشای مخاطی در بخش‌های داخلی‌تر تغییر می‌کند. یک نقطه عطف مهم در داخل کانال، خط دندانه‌ای است که مرز بین انواع مختلف بافت پوششی و عصب‌دهی است و در تشخیص و درک برخی بیماریهای این ناحیه اهمیت دارد.
اسفنکترهای این ناحیه دو عضله اصلی هستند که کنترل کلیدی را بر باز و بسته نگه داشتن آنال فراهم می‌کنند. اسفنکتر داخلی از عضلات صاف تشکیل شده و تحت کنترل غیرارادی است، در حالی که اسفنکتر خارجی از عضلات اسکلتی و تحت کنترل ارادی ما می‌باشد. هماهنگی این دو اسفنکتر برای کنترل دقیق زمان و مکان اجابت مزاج ضروری است.
علاوه بر این عضلات و پوشش داخلی، ساختار این ناحیه شامل بافت همبند حمایتی، رگ‌های خونی و اعصاب متعددی است که به قوام، حساسیت و عملکرد صحیح این بخش کمک می‌کنند. در مجموع، ساختار آنال یک واحد آناتومیک پیچیده است که از ترکیب کانال آنال، اسفنکترهای آنال و انواع مختلف بافت‌ها برای انجام وظیفه حیاتی خود در دفع مدفوع تشکیل شده است.
عملکرد مقعد یا آنال
عملکرد اصلی مقعد یا آنال، کنترل نهایی فرآیند اجابت مزاج و دفع مدفوع از بدن است که آخرین مرحله دستگاه گوارش محسوب می‌شود. این عملکرد دقیق توسط همکاری دو اسفنکتر آنال انجام می‌گیرد: اسفنکتر داخلی که تحت کنترل غیرارادی است و در حالت عادی مقعد را بسته نگه می‌دارد تا از نشت ناخواسته مدفوع جلوگیری کند، و اسفنکتر خارجی که تحت کنترل ارادی ماست و به ما امکان می‌دهد تا زمان و مکان مناسب برای دفع را انتخاب و کنترل کنیم.
آنال در واقع دروازه خروجی دستگاه گوارش است و عملکرد صحیح اسفنکترها و هماهنگی آن‌ها برای حفظ نظافت، سلامت و کیفیت زندگی ضروری است و توانایی آن‌ها در شل شدن و منقبض شدن هماهنگ، فرآیند کنترل‌شده اجابت مزاج را ممکن می‌سازد.
اسفنکتر مقعدی چیست؟
اسفنکترهای آنال حلقه‌هایی از عضله هستند که در اطراف این بخش قرار گرفته‌اند و نقش حیاتی در کنترل خروج مدفوع از بدن ایفا می‌کنند. دو اسفنکتر اصلی وجود دارد: اسفنکتر داخلی این ناحیه که از عضله صاف تشکیل شده و تحت کنترل غیرارادی سیستم عصبی است؛ این اسفنکتر بیشتر اوقات بسته است و به طور خودکار از نشت ناخواسته جلوگیری می‌کند.
اسفنکتر خارجی آنال از عضله اسکلتی تشکیل شده و تحت کنترل ارادی ماست؛ این اسفنکتر به ما امکان می‌دهد تا زمان و مکان مناسب برای اجابت مزاج را آگاهانه کنترل کنیم. همکاری این دو اسفنکتر برای عملکرد طبیعی این ناحیه و حفظ اختیار در اجابت مزاج ضروری است.
براساس تحقیقات موسسه پزشکی uptodate
پارگی اسفنکتر مقعدی معمولاً با درد شدید هنگام دفع مدفوع، احساس سوزش یا تیر کشیدن در ناحیه مقعد همراه است. ممکن است فرد احساس کند که نمی‌تواند به‌خوبی مدفوع را کنترل کند و دچار نشت یا بی‌اختیاری شود. همچنین ممکن است خونریزی خفیف و احساس ناراحتی مداوم در ناحیه مقعد وجود داشته باشد.
انواع بیماری های مقعدی و علائم آن‌ها
انواع بیماریهای آنال متعددی وجود دارند که می‌توانند ناحیه حساس این بخش و کانال آن را تحت تأثیر قرار داده و باعث درد، ناراحتی، خونریزی، خارش یا سایر علائم ناخوشایند شوند. شناخت این بیماری‌ها و تفاوت‌های آن‌ها برای تشخیص به‌موقع توسط پزشک و دریافت درمان مناسب اهمیت حیاتی دارد. در میان انواع بیماریهای آنال، برخی شیوع بیشتری داشته و افراد زیادی را درگیر می‌کنند.
- بواسیر (Hemorrhoids): یکی از رایج‌ترین مشکلات آنال است که شامل تورم رگ‌های خونی در داخل یا اطراف این بخش می‌شود. بواسیر می‌تواند داخلی (در داخل این ناحیه) یا خارجی (در دهانه آنال) باشد و اغلب باعث خارش، درد، تورم و خونریزی، به‌خصوص هنگام اجابت مزاج می‌شود و ممکن است نیاز به درمان هموروئید داشته باشند.
- شقاق مقعدی (Anal Fissure): یک پارگی کوچک یا زخم خطی در پوشش حساس کانال آنال است که معمولاً در اثر عبور مدفوع سفت یا فشار زیاد در اجابت مزاج ایجاد می‌شود. شقاق این ناحیه معمولاً بسیار دردناک بوده و اغلب با درد تیز و سوزاننده در حین یا بلافاصله پس از اجابت مزاج و گاهی با خونریزی روشن همراه است که نشان‌دهنده نیاز به تشخیص و درمان شقاق مقعدی آنال است.
- فیستول مقعدی (Anal Fistula): یک تونل غیرطبیعی است که معمولاً از یک غده این بخش مسدود شده در داخل این کانال شروع شده و به پوست اطراف آن راه پیدا می‌کند. فیستول این ناحیه اغلب در پی تخلیه آبسه این ناحیه ایجاد می‌شود و باعث ترشح مداوم (چرک یا مایع)، درد، تورم و گاهی باز شدن یک سوراخ کوچک روی پوست می‌شود و نیاز به تشخیص و درمان فیستول آنال توسط پزشک دارد.
- آبسه مقعدی (Anal Abscess): تجمع چرکی در بافت‌های اطراف آن است که معمولاً در اثر عفونت غدد این ناحیه ایجاد می‌شود. آبسه این ناحیه باعث درد شدید و ضربان‌دار در ناحیه آن، تورم، قرمزی، گرمی و گاهی تب می‌شود و نیاز به تخلیه فوری توسط پزشک دارد که بخشی از روند کلی درمان آبسه این ناحیه محسوب می‌شود.
سایر مشکلات مانند خارش مزمن این ناحیه (پروریتوس آنی)، زگیل‌های آنال (ناشی از ویروس HPV) و در موارد نادر، سرطان این بخش نیز از دیگر انواع بیماریهای آنال هستند که نیاز به توجه پزشکی دارند. سایر مشکلات مانند خارش مزمن این ناحیه (پروریتوس آنی)، زگیل‌های آنال (ناشی از ویروس HPV) و در موارد نادر، سرطان این بخش نیز از دیگر انواع بیماریهای آنال هستند که نیاز به توجه پزشکی دارند.
هستند که نیاز به توجه پزشکی دارند.
سوالات متداول
مقعد چیست و چه وظیفه‌ای دارد؟
آنال بخش نهایی دستگاه گوارش و دهانه خروجی آن است. وظیفه اصلی آن کنترل فرآیند دفع مدفوع از بدن در هنگام اجابت مزاج با استفاده از اسفنکترهای عضلانی است.
ساختار داخلی مقعد چگونه است؟
ساختار داخلی عمدتاً کانال این ناحیه است، لوله‌ای کوتاه با پوششی که در طول مسیر تغییر می‌کند. خط دندانه‌ای نیز یک نقطه عطف آناتومیک مهم در داخل این کانال است.
اسفنکترهای آنال چه نقشی دارند؟
اسفنکترهای آنال حلقه‌های عضلانی اطراف این بخش هستند که با کنترل ارادی (اسفنکتر خارجی) و غیرارادی (اسفنکتر داخلی) خود، باز و بسته شدن این ناحیه را برای کنترل اجابت مزاج تنظیم می‌کنند.
شایع‌ترین بیماریهای مقعدی کدامند؟
شایع‌ترین بیماریهای آنال شامل بواسیر، شقاق این ناحیه، فیستول این ناحیه و آبسه این ناحیه هستند، اگرچه مشکلات دیگری نیز ممکن است رخ دهند.