فیستول مقعدی چیست؟ شناخت جامع انواع بیماری فیستول

فیستول مقعدی چیست؟ این پرسشی است که ممکن است برای بسیاری از افراد مطرح باشد، به خصوص زمانی که با علائم ناخوشایند آن روبرو می‌شوند. بیماری فیستول به ایجاد یک مسیر یا کانال غیرطبیعی در بدن گفته می‌شود که سلامت و راحتی فرد را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. شناخت ماهیت این بیماری و آگاهی از بیماری فیستول، اولین گام در مسیر تشخیص و درمان فیستول موثر است.

اگرچه فیستول می‌تواند در نقاط مختلفی از بدن ایجاد شود، اما شایع‌ترین نوع آن که بیش از سایر انواع افراد را درگیر می‌کند و موضوع تمرکز اصلی این مقاله است، فیستول مقعدی نام دارد. این بیماری نیازمند توجه پزشکی فوری است و درمان آن باید توسط متخصصان با تجربه انجام شود.

در کلینیک پارادایس، ما با بهره‌گیری از کادری فوق تخصصی و متخصص در زمینه بیماری‌های نشیمنگاهی و مقعد، جدیدترین تجهیزات تشخیصی و درمانی، آماده ارائه خدمات تخصصی در زمینه تشخیص دقیق بیماری فیستول و ارائه مناسب‌ترین روش درمان مقعدی به شما هستیم. ما با تمرکز بر روش‌های کم تهاجمی و حفظ سلامت کامل ناحیه، در تلاشیم تا تجربه درمانی موثر و راحتی را برای بیمارانمان فراهم آوریم.

در این مقاله به طور جامع به این خواهیم پرداخت که فیستول چیست، انواع کلی آن کدامند و سپس به تفصیل شایع‌ترین نوع، یعنی فیستول مقعدی، از نظر تعریف، علل ایجاد، علائم، خطرات و نحوه تشخیص بررسی می‌شود تا شما درک کاملی از این بیماری فیستول پیدا کنید.

فیستول مقعدی چیست؟ تعریف علمی و ساده بیماری فیستول

پاسخ دقیق‌تر به پرسش “فیستول چیست؟” این است که بیماری فیستول به ایجاد یک مسیر یا کانال غیرطبیعی اطلاق می‌شود که دو ساختار بدن را که به طور معمول به هم متصل نیستند، به هم وصل می‌کند.

این ساختارها می‌توانند دو اندام داخلی، دو رگ خونی، یا یک اندام یا رگ خونی به پوست باشند. فیستول‌ها معمولاً در نتیجه التهاب، عفونت، آسیب یا جراحی ایجاد می‌شوند.

در بسیاری از موارد، فیستول به دنبال تشکیل آبسه (مجموعه‌ای از چرک) شکل می‌گیرد؛ زمانی که آبسه تخلیه می‌شود، ممکن است یک مسیر باقی بماند که بسته نشده و به یک کانال پایدار تبدیل شود که همان فیستول است.

بنابراین، فیستول یک پاسخ بدن به عفونت یا التهاب مزمن است که سعی در تخلیه مداوم آن دارد، اما این مسیر تخلیه، غیرطبیعی است.

انواع کلی بیماری فیستول در بدن (مکان‌های شایع)

همانطور که گفته شد، بیماری فیستول می‌تواند در نقاط مختلفی از بدن ظاهر شود، اگرچه مکانیسم ایجاد آن (ایجاد مسیر غیرطبیعی) مشابه است. شناخت انواع کلی فیستول چیست به ما کمک می‌کند تا گستره این بیماری را بهتر درک کنیم. در این بخش به برخی از انواع کلی فیستول‌ها بر اساس محل ایجاد اشاره می‌کنیم:

• فیستول مقعدی (Anal Fistula): این شایع‌ترین نوع است که بین مجرای مقعد و پوست اطراف آن ایجاد می‌شود. تمرکز اصلی بخش‌های بعدی مقاله بر این نوع خواهد بود.
• فیستول انتروکوتانئوس (Enterocutaneous Fistula): این نوع فیستول بین روده (معمولاً روده کوچک یا بزرگ) و پوست ایجاد می‌شود و محتویات روده از طریق پوست خارج می‌گردد. این نوع اغلب عارضه بیماری‌های التهابی روده مانند کرون، جراحی‌های شکمی یا تروما است.
• فیستول ادراری (Urinary Fistula): این فیستول‌ها می‌توانند بین بخش‌های مختلف سیستم ادراری (مانند مثانه، حالب یا مجرای ادرار) و اندام‌های مجاور (مانند واژن، روده یا پوست) ایجاد شوند. مثال‌هایی شامل فیستول وزیکوواژینال (بین مثانه و واژن) یا اورتروواژینال (بین مجرای ادرار و واژن) هستند که اغلب ناشی از زایمان‌های سخت، جراحی‌های لگنی یا پرتودرمانی هستند.
• فیستول شریانی وریدی (Arteriovenous Fistula – AV Fistula): این یک اتصال غیرطبیعی بین یک شریان و یک ورید است. این نوع می‌تواند مادرزادی باشد یا به صورت اکتسابی در اثر آسیب یا جراحی ایجاد شود. در بیماران دیالیزی، این نوع فیستول به صورت عمدی و با جراحی ایجاد می‌شود تا دسترسی آسان به رگ برای دیالیز فراهم گردد.
• فیستول وزیکوکلیک (Vesicocolic Fistula): این فیستول بین مثانه و روده بزرگ (کولون) ایجاد می‌شود و می‌تواند منجر به ورود گاز و مدفوع به مثانه و عفونت‌های مکرر ادراری شود. اغلب ناشی از بیماری‌هایی مانند دیورتیکولیت یا بیماری کرون است.
• فیستول مری نای (Tracheoesophageal Fistula): این یک اتصال غیرطبیعی بین مری (لوله بلع) و نای (لوله تنفس) است. در نوزادان معمولاً مادرزادی است و در بزرگسالان اغلب ناشی از سرطان یا تروما است.

در ادامه، همانطور که اشاره شد، تمرکز اصلی ما بر فیستول مقعدی خواهد بود که با توجه به داده‌های شما، شایع‌ترین و پرجستجوترین نوع بیماری فیستول است و شناخت آن برای بسیاری از افراد ضروری است.

علل اصلی بوجود آمدن فیستول مقعدی چیست؟

اکنون که با تعریف و انواع فیستول مقعدی چیست آشنا شدیم، به سراغ این سوال می‌رویم که علل اصلی بوجود آمدن فیستول مقعدی چیست؟

در قریب به ۹۰% موارد، علت فیستول مقعدی، عفونت در یکی از غدد مقعدی کوچکی است که در دیواره مجرای مقعد قرار دارند. این غدد به طور طبیعی مایعی ترشح می‌کنند که به عبور مدفوع کمک می‌کند، اما اگر دهانه آن‌ها مسدود شود، می‌توانند محل تجمع باکتری‌ها و تشکیل آبسه شوند.

آبسه مقعدی، مجموعه‌ای دردناک از چرک است که در نزدیکی مقعد تشکیل می‌شود. اگر این آبسه به درستی تخلیه نشود یا حتی پس از تخلیه، عفونت به طور کامل برطرف نگردد، ممکن است راهی برای خروج چرک به سمت پوست اطراف مقعد پیدا کند و به این ترتیب مسیر فیستول ایجاد می‌شود.

سایر علل کمتر شایع ایجاد فیستول مقعدی عبارتند از:

• بیماری‌های التهابی روده (IBD): بیماری‌هایی مانند کرون و کولیت اولسراتیو می‌توانند باعث التهاب مزمن در دستگاه گوارش، از جمله ناحیه مقعد شوند و ریسک ایجاد فیستول‌های پیچیده را افزایش دهند. در واقع، فیستول مقعدی یکی از تظاهرات شایع بیماری کرون است.
• عفونت‌ها: برخی عفونت‌های خاص مانند سل یا عفونت‌های ناشی از کلامیدیا (یک عفونت مقاربتی) می‌توانند منجر به تشکیل فیستول در ناحیه مقعد شوند.
• تروما یا آسیب به ناحیه مقعد: جراحات ناشی از تصادف، یا حتی عوارض برخی اقدامات پزشکی یا جراحی در ناحیه لگن و مقعد می‌توانند باعث ایجاد فیستول شوند.
• پرتودرمانی: بیمارانی که برای درمان سرطان‌های لگنی تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند، ممکن است در معرض خطر بیشتری برای ایجاد فیستول باشند.
• عوارض جراحی: در موارد نادر، جراحی‌های قبلی در ناحیه مقعد (مثلاً برای بواسیر یا شقاق) ممکن است با عارضه ایجاد فیستول همراه باشند.
• سرطان: در موارد بسیار نادر، سرطان‌های ناحیه مقعد یا رکتوم می‌توانند با ایجاد فیستول همراه باشند.

در خصوص “علت فیستول مقعدی در زنان” و “علت فیستول مقعدی در مردان”، مکانیسم اصلی ایجاد (اغلب آبسه غدد مقعدی) در هر دو جنس مشابه است. با این حال، برخی عوامل ممکن است ریسک را در یکی از دو جنس کمی بیشتر کنند.

مثلاً برخی مطالعات نشان داده‌اند که فیستول مقعدی در مردان کمی شایع‌تر از زنان است. همچنین، در موارد نادر، عوارض مربوط به زایمان‌های سخت ممکن است در زنان به ایجاد فیستول (از نوع رکتوواژینال یا آنوواژینال که متفاوت از فیستول مقعدی شایع است) منجر شود که البته این نوع با فیستول مقعدی که از غدد مقعدی نشأت می‌گیرد، متفاوت است.

اما در ناحیه نزدیک به هم رخ می‌دهند و ممکن است در ذهن افراد با هم خلط شوند. به طور کلی، تمرکز بر علل اصلی (آبسه، IBD و …) برای هر دو جنس صادق است.

براساس اطلاعات موسسه سلامت niddk.nih:

شایع ترین علت فیستول کولون جراحی شکم است. بیماری هایی که باعث التهاب دستگاه گوارش می شوند مانند بیماری کرون و بیماری دیورتیکول نیز می توانند باعث ایجاد فیستول شوند. علل دیگر عبارتند از سرطان، پیوند پرتودرمانی و تروما یا آسیب به شکم.

علائم فیستول مقعدی چیست؟ نشانه‌هایی که باید جدی گرفت

شناخت دقیق اینکه علائم فیستول مقعدی چیست، به شما کمک می‌کند تا در صورت مشاهده این نشانه‌ها به سرعت به پزشک مراجعه کنید و بیماری فیستول را در مراحل اولیه تشخیص دهید. این علائم معمولاً پایدار هستند و خودبه‌خود برطرف نمی‌شوند:

• درد مداوم یا متناوب در ناحیه مقعد: این درد ممکن است شدید یا مبهم باشد و اغلب با نشستن طولانی مدت، حرکت روده یا فشار بر ناحیه بدتر می‌شود.
• تورم و قرمزی در اطراف مقعد: این نشانه‌ها معمولاً در محل دهانه خارجی فیستول یا در امتداد مسیر آن در زیر پوست دیده می‌شوند.
• خروج ترشحات از دهانه خارجی: شایع‌ترین و مشخص‌ترین علامت، خروج مایع از یک سوراخ یا برجستگی در پوست اطراف مقعد است. این ترشحات می‌تواند شامل چرک (با بوی نامطبوع)، خونابه یا خون تازه باشد. این ترشحات معمولاً باعث آلودگی لباس زیر می‌شوند.
• خارش و تحریک پوست اطراف مقعد: ترشحات مداوم می‌تواند باعث التهاب، سوزش و خارش شدید پوست حساس اطراف مقعد شود.
• تب و لرز: در صورت وجود عفونت فعال یا آبسه همراه با فیستول، بیمار ممکن است دچار تب و لرز شود.
• احساس ناخوشی عمومی: در برخی موارد، به خصوص با عفونت شدیدتر، بیمار ممکن است احساس خستگی، ضعف و ناخوشی کلی داشته باشد.
• درد هنگام اجابت مزاج: اگر دهانه داخلی فیستول در مجرای مقعدی ملتهب باشد، اجابت مزاج می‌تواند دردناک باشد.

اگر هر یک از این علائم فیستول مقعدی را تجربه می‌کنید، به خصوص اگر ترشح مداوم از ناحیه اطراف مقعد دارید، مراجعه به پزشک متخصص (جراح روده بزرگ و مقعد یا جراح عمومی با تجربه) ضروری است. تشخیص زودهنگام بیماری فیستول و اقدام به درمان مناسب، کلید پیشگیری از پیچیده‌تر شدن وضعیت است.

آیا فیستول مقعدی خطرناک است؟ بررسی عوارض احتمالی

پس از آشنایی با اینکه فیستول چیست و علائم آن کدامند، این سوال مهم مطرح می‌شود که آیا فیستول مقعدی خطرناک است؟ به طور کلی، فیستول مقعدی به ندرت یک وضعیت اورژانسی تهدید کننده حیات محسوب می‌شود، اما یک بیماری مزمن است که بدون درمان فیستول مناسب، می‌تواند منجر به عوارض جدی و کاهش قابل توجه کیفیت زندگی شود. بنابراین، باید این بیماری را جدی گرفت.

عوارض احتمالی بیماری فیستول مقعدی در صورت عدم درمان یا درمان نامناسب عبارتند از:

• عفونت‌های مکرر و آبسه‌های عود کننده: مسیر فیستول یک راه ورود برای باکتری‌ها است و می‌تواند منجر به عفونت‌های مکرر و تشکیل آبسه‌های جدید در ناحیه اطراف مقعد شود.
• گسترش عفونت: در موارد نادر و پیشرفته، عفونت می‌تواند از طریق مسیر فیستول به بافت‌های عمیق‌تر لگن گسترش یافته و مشکلات جدی‌تری ایجاد کند.
• درد مزمن: درد ناشی از فیستول می‌تواند مداوم و آزاردهنده باشد و کیفیت زندگی روزمره را به شدت کاهش دهد.
• پیچیدگی فیستول: با گذشت زمان، فیستول ممکن است طولانی‌تر شده، شاخه‌های فرعی ایجاد کند یا به سایر بافت‌ها و ساختارها (مانند واژن در زنان یا مثانه در موارد بسیار نادر) گسترش یابد که درمان فیستول مقعدی پیشرفته را بسیار دشوارتر می‌کند.
• آسیب به عضلات اسفنکتر و بی‌اختیاری: عفونت مزمن یا جراحی‌های مکرر و نامناسب که باعث آسیب به عضلات کنترل کننده مقعد می‌شوند، می‌توانند منجر به درجاتی از بی‌اختیاری (عدم کنترل خروج گاز یا مدفوع) شوند. این یکی از جدی‌ترین عوارض فیستول مقعدی و درمان آن است.
• افزایش خطر بدخیمی: اگرچه بسیار نادر است، اما فیستول‌های مقعدی طولانی مدت و مزمن، به خصوص در زمینه بیماری‌های التهابی روده مانند کرون، ممکن است با افزایش خطر تغییرات بدخیم (سرطان) در مسیر فیستول همراه باشند.

با توجه به این عوارض، تأکید می‌شود که بیماری فیستول مقعدی نیازمند تشخیص به موقع و درمان آن توسط پزشک متخصص است تا از بروز این مشکلات جدی پیشگیری شود.

تشخیص فیستول مقعدی چگونه انجام می‌شود؟

پس از بروز علائم مشکوک، سوال مهم این است که تشخیص فیستول مقعدی چگونه انجام می‌شود؟ تشخیص دقیق، گام اول و حیاتی در برنامه‌ریزی درمان موثر است. فرآیند تشخیص معمولاً شامل مراحل زیر است:

1. معاینه فیزیکی توسط پزشک متخصص: مهم‌ترین گام در تشخیص فیستول مقعدی، معاینه دقیق ناحیه توسط پزشک متخصص (جراح روده بزرگ و مقعد) است. پزشک به دنبال یافتن دهانه خارجی فیستول بر روی پوست اطراف مقعد است و ممکن است با فشار ملایم، خروج ترشحات را مشاهده کند. همچنین، پزشک با معاینه داخلی مقعد (معاینه انگشتی)، وضعیت عضلات اسفنکتر و احتمالاً محل دهانه داخلی فیستول را بررسی می‌کند. گاهی اوقات مسیر فیستول در زیر پوست قابل لمس است.
2. بررسی تاریخچه پزشکی: پزشک سوالاتی در مورد علائم، مدت زمان شروع آن‌ها، سابقه آبسه مقعدی، بیماری‌های زمینه‌ای (مانند IBD) و جراحی‌های قبلی در ناحیه می‌پرسد.

برای ارزیابی دقیق‌تر مسیر فیستول، پیچیدگی آن، شاخه‌های احتمالی و ارتباط آن با عضلات اسفنکتر مقعدی، ممکن است نیاز به روش‌های تشخیصی تکمیلی باشد:

1. سونوگرافی اندوآنال (Endoanal Ultrasound): این روش با استفاده از یک پروب سونوگرافی کوچک که به آرامی وارد مجرای مقعد می‌شود، تصاویر دقیقی از عضلات اسفنکتر و مسیر فیستول در اختیار پزشک قرار می‌دهد. این روش به خصوص برای ارزیابی درگیری اسفنکتر مفید است.
2. ام‌آر‌آی لگن (Pelvic MRI): تصویربرداری رزونانس مغناطیسی، بهترین روش برای نقشه‌برداری دقیق از فیستول‌های پیچیده، چند شاخه یا عود کننده است. MRI می‌تواند مسیر کامل فیستول، ارتباط آن با ساختارهای اطراف و وجود آبسه‌های پنهان را با وضوح بالا نشان دهد.
3. فیستولوگرافی (Fistulography): در این روش تصویربرداری با اشعه ایکس، ماده حاجب (ماده رنگی) از طریق دهانه خارجی فیستول تزریق می‌شود تا مسیر فیستول در تصاویر رادیوگرافی مشخص گردد. امروزه با وجود MRI، این روش کمتر استفاده می‌شود.
4. معاینه تحت بیهوشی (Examination Under Anesthesia – EUA): در برخی موارد که معاینه در حالت بیداری دردناک است یا برای ارزیابی دقیق‌تر دهانه داخلی و مسیر فیستول‌های پیچیده، پزشک ممکن است نیاز به معاینه بیمار تحت بیهوشی داشته باشد.

بیماری فیستول مقعدی در زنان و مردان (بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌ها)

هنگام صحبت از بیماری فیستول مقعدی، ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا تفاوتی در بروز یا علل آن بین زنان و مردان وجود دارد؟ در خصوص بیماری فیستول مقعدی در زنان و مردان، علل اصلی و مکانیسم ایجاد بیماری (عفونت غدد مقعدی و آبسه) در هر دو جنس مشابه است. با این حال، برخی مطالعات آماری نشان می‌دهند که فیستول مقعدی در مردان کمی شایع‌تر از زنان است.

در زمینه “علت فیستول مقعدی در زنان” و “علت فیستول مقعدی در مردان”، هرچند علت اصلی مشترک است، اما برخی فاکتورهای زمینه‌ای ممکن است ریسک را تحت تاثیر قرار دهند.

به عنوان مثال، بیماری‌های التهابی روده (IBD) که یکی از علل فیستول هستند، ممکن است شیوع متفاوتی در هر جنس داشته باشند یا تظاهرات متفاوتی از جمله فیستول در آن‌ها دیده شود.

همچنین، در زنان، در موارد بسیار نادر، عوارض زایمان (مانند پارگی‌های شدید واژن و پرینه) می‌توانند منجر به ایجاد انواع خاصی از فیستول شوند که هرچند ممکن است در نزدیکی مقعد باشند (مانند فیستول رکتوواژینال بین رکتوم و واژن)، اما مکانیسم ایجاد آن‌ها با فیستول مقعدی که از غدد مقعدی منشأ می‌گیرد، متفاوت است. این نکته برای درمان بسیار مهم است زیرا رویکرد درمانی در این انواع متفاوت خواهد بود.

در مجموع، درک عمومی از فیستول چیست و علل شایع آن برای هر دو جنس یکسان است و اصلی‌ترین عامل، عفونت غدد مقعدی باقی می‌ماند. تفاوت‌های آماری جزئی در شیوع نیز تأثیری بر لزوم تشخیص در هر دو جنس ندارد.

سوالات متداول

آیا بیماری فیستول مسری است؟

خیر، بیماری فیستول، به خصوص فیستول مقعدی، یک بیماری عفونی به معنای قابل انتقال به دیگران نیست. این بیماری معمولاً در نتیجه عفونت در غدد داخلی خود بدن ایجاد می‌شود و از طریق تماس منتقل نمی‌شود.

آیا فیستول مقعدی همیشه از آبسه مقعدی ایجاد می‌شود؟

در غالب موارد (حدود ۹۰%) بله، فیستول مقعدی به دنبال آبسه مقعدی ایجاد می‌شود. اما در موارد کمتری، ممکن است فیستول بدون سابقه آبسه مشخص، در اثر بیماری‌های زمینه‌ای مانند کرون یا تروما ظاهر شود.

چه کسی بیشتر در معرض خطر ابتلا به فیستول مقعدی است؟

افرادی که سابقه آبسه مقعدی داشته‌اند، افراد مبتلا به بیماری‌های التهابی روده (به خصوص کرون)، افراد با سیستم ایمنی ضعیف، و افرادی که سابقه تروما یا جراحی در ناحیه مقعد دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری فیستول مقعدی هستند.

آیا فیستول مقعدی بدون درمان خودبه‌خود خوب می‌شود؟

خیر، بیماری فیستول مقعدی به ندرت خودبه‌خود و بدون درمان فیستول مناسب بسته می‌شود. مسیر فیستول تمایل به باز ماندن و ادامه تخلیه دارد. تعلل در درمان فقط باعث مزمن شدن، افزایش علائم و پیچیده‌تر شدن بیماری می‌شود.

نقش پزشک در تشخیص و مدیریت بیماری فیستول چیست؟

پزشک متخصص (جراح روده بزرگ و مقعد) نقش اصلی را در تشخیص دقیق بیماری فیستول (تعیین نوع، مسیر و پیچیدگی آن)، انتخاب مناسب‌ترین روش درمان فیستول، انجام عمل جراحی یا روش درمانی کم تهاجمی، و مدیریت مراقبت‌های پس از درمان و پیگیری برای جلوگیری از عود دارد.